وحشت‌زدگی یا حمله پانیک Panic attack

وحشت‌زدگی یا حمله پانیک Panic attack))

بیماری یا حمله پانیک هجوم ناگهانی وحشت زیاد همراه با احساس مرگ قریب‌الوقوع است ،و در حالی که خطر واقعی یا علت ظاهری وجود نداشته و واکنش های جسمی شدید را به دنبال دارد. حملات وحشت می تواند بسیار ترسناک باشد. هنگامی که حملات وحشت رخ می دهد، ممکن است فکر کنید که کنترل خود را از دست داده اید، دچار حمله قلبی شده یا حتی در حال مرگ هستید.

اختلال وحشت‌زدگی، نوعی وضعیت روانی از گروه اختلالات اضطرابی است که با هجوم ناگهانیِ وحشت به بیمار و ترس شخص از وقوع مجدد آن‌ها مشخص می‌شود. این حملات که معمولاً بیش از چند دقیقه طول نمی‌کشند، با علایمی چون تپش قلب، عرق‌کردن، احساس تنگی نفس و فشردگی در قفسهٔ سینه، احساس ازدست‌دادن تعادل یا گیجی همراه است. این علایم آنقدر گسترده هستند که افراد فکر می‌کنند دچار سکتهٔ قلبی شده‌اند و می‌ترسند که بمیرند. با وجودی که خود بیمار فکر می‌کند که مرگ یا آسیب جسمی قریب‌الوقوع است، اما حملهٔ پانیک باعث عوارض جسمانی (همانند مرگ یا سکتهٔ قلبی) نمی‌شود. بنابراین حملهٔ پانیک، اگر هم روی دهد، مدت محدودی دارد و به هیچ عنوان مرگ‌آور و خطرناک نیست. هرچند خطر خودکشی برای بیماران مبتلا به حملهٔ پانیک بسیار بالاست.

درمان حملهٔ پانیک مبتنی بر درمان دارویی و درمان شناختی-رفتاری است؛ که اکثراً هم با موفقیت همراه است. همچنین پرهیز از برخی مواد غذایی و عوامل روانی دیگری که موجب تحریک و افزایش اضطراب بیمار می‌شود نیز به کاهش حملات کمک می‌کند.

همه‌گیرشناسی

شیوع مادام العمر اختلال پانیک را یک تا چهار درصد گزارش کرده اند. زن‌ها دو تا سه برابر بیشتر از مردها ممکن است مبتلا شوند که البته تشخیص کمتر از واقع اختلال پانیک در مردان نیز ممکن است در این عدم تساوی نقشی داشته باشد. تنها عامل اجتماعی که در پیدایش حملهٔ پانیک دخیل دانسته شده، طلاق یا جدایی اندکی پیش از شروع اختلال است. حملهٔ پانیک بیش از همه در جوانان روی می‌دهد؛ به طوری که میانگین سنی ظاهر شدن علایم آن حدود ۲۵ سالگی است. البته حملهٔ پانیک ممکن است در هر سنی رخ دهد. گزارشاتی از حملهٔ پانیک در کودکان و نوجوانان هم روی می دهد و ممکن است در آنها کمتر از واقع تشخیص داده شود.

بیمارهای همراه

براساس مطالعات، ۹۱ درصد از بیماران دچار حملهٔ پانیک، دست کم به یک اختلال روانی دیگر نیز دچارند. تقریباً یک‌سوم افراد مبتلا به هر دوی این اختلالات، قبل از شروع حملهٔ پانیک به اختلال افسردگی اساسی دچار بوده‌اند. حدود دوسوم آن‌ها نیز در حین یا پس از شروع افسردگی اساسی، ابتدا حملهٔ پانیک را تجربه کرده‌اند. اختلالات اضطرابی دیگر نیز در مبتلایان به اختلال پانیک شایع هستند.

چرا افراد به اختلال پانیک دچار می‌شوند؟

عوامل وراثتی

در مطالعات مختلف مشخص شده است که خطر اختلال پانیک در بستگان درجه اول بیماران دچار این اختلال 4 تا 8 برابر این اختلال در بستگان درجه اول سایر بیماران روانپزشکی است. همچنین دو قلوهای تک تخمکی نسبت به دو قلو های دو تخمکی از نظر ابتلا به اختلال پانیک، همگامی بیشتری دارند.

عوامل روانی – اجتماعی

حمله های پانیک از نظر نوروفیزیولوژی به منطقه لوکوس سرولئوس مربوطند، اما شروع پانیک را به عوامل محیطی یا روانی ربط می دهند.  میزان بروز وقایع پرفشار زندگی به ویژه از دست دادن (Loss) در ماههای پیش از شروع اختلال پانیک، در بیمارن دچار اختلال پانیک بیشتر از افراد شاهد است و بیشتر از افراد شاهد از وقایع زندگی شان رنج می برند. و وقایع پرفشار روانی در بیماران دچار اختلال پانیک، تغییراتی از نظر فیزیولوژی ایجاد می کند.

پژوهشهای انجام شده حاکی ازآن است که علت حمله های پانیک احتمالا به معنای ناخودآگاه وقایع پرفشار مرتبط است و پیدایش حمله های پانیک ممکن است به عوامل نوروفیزیولوژیکی مربوط باشد که براثر واکنشهای روانی برانگیخته می شود.

برخی تحقیقات نشان می دهد که پاسخ طبیعی ستیز و گریز بدن شما زمان رویارویی با خطر، در حملات پانیک دخیل است. به عنوان مثال، اگر یک خرس به دنبال شما آمد، بدن به طور غریزی واکنش نشان می دهد. ضربان قلب و تنفس با آماده شدن بدن برای شرایط خطرناک سرعت می یابد. بسیاری از واکنش های مشابه در حمله پانیک رخ می دهند. اما معلوم نیست که چرا این حملات اتفاق می افتند در حالی که خطر آشکاری هم وجود ندارد.

چه زمانی به روانپزشک مراجعه کنید

اگر علائم حمله پانیک دارید، در اسرع وقت به پزشک معالج مراجعه کنید. حملات وحشت، گرچه به شدت ناراحت کننده هستند ولی خطرناک نیستند. اما از بین رفتن خود به خودی حملات وحشت دشوار است و ممکن است بدون درمان بدتر شوند.

معیارهای تشخیص اختلال هراس

همه کسانی که حملات پانیک دارند، دچار اختلال هراس نیستند. برای تشخیص اختلال هراس، راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی (DSM-5)، منتشر شده توسط انجمن روانپزشکی آمریکا، این نکات را ذکر می کند:

• حملات مکرر و غیر منتظره پانیک دارید.
• حداقل یکی از حملات شما به دنبال نگرانی در مورد حمله دیگری، یک ماه بعد صورت گرفته است. ترس از عواقب حمله مانند از دست دادن کنترل، حمله قلبی یا “دیوانه شدن” را به دنبال داشت. یا تغییرات قابل توجهی در رفتار شما، مانند اجتناب از موقعیت هایی که فکر می کنید باعث حمله وحشت می شود.
• حملات پانیک ناشی از مصرف مواد مخدر یا مواد دیگر، مشکل پزشکی یا اختلال سلامت روان مانند هراس اجتماعی یا وسواس فکری نیست.

اگر حملات پانیک دارید اما اختلال هراس تشخیص داده نشده است، باز هم می توانید از معالجه بهره مند شوید. اگر این حملات درمان نشوند، می توانند وخیم تر شده و به اختلال هراس یا فوبیا تبدیل شوند.

تشخیص بالینی

حملهٔ پانیک عبارتست از دورهٔ ناگهانی ترس یا وحشت شدید که چند دقیقه تا چند ساعت طول می‌کشد. حملهٔ پانیک در سایر اختلالات روانی نیز می‌تواند به وقوع پیوندد، به‌ویژه در هراس‌ اختصاصی، جمعیت‌هراسی، اختلال اضطراب پس از سانحه. حملهٔ پانیک در هر زمانی می‌تواند اتفاق بیوفتد و به‌هیچ محرک موقعیتی قابل شناسایی‌ای ربط ندارد. در عین حال لزومی ندارد که حملهٔ پانیک حتماً غیرمنتظره باشد. حمله‌های پانیک در بیماران دچار اختلال جمعیت‌هراسی و هراس‌های ویژه (اختصاصی) معمولاً منتظره است یا سرنخشان محرکی شناخته‌شده یا معین است.

نخستین حملهٔ پانیک اغلب کاملاً خودبه‌خود است؛ اما گاهی نیز حمله‌های پانیک در پی برآشفتگی، فعالیت بدنی، فعالیت جنسی یا آسیب هیجانی متوسط ممکن است روی دهند.

نشانه‌های جسمی و روانی حمله

براساس نسخهٔ پنجم راهنمای تشخیصی و آماری اختلال‌های روانیDSM-V  ملاک‌های تشخیصی حملهٔ پانیک عبارت است از: بروز شدید و ناگهانی ترس و احساس ناراحتی فوق‌العاده که در عرض چند دقیقه به اوج می‌رسد و فرد باید حداقل در طول این مدت، چهار مورد (یا بیشتر) از علایم زیر را داشته باشد. همچین ذکر این نکته را باید در نظر گرفت که حملهٔ پانیک هم در حالت آرامش و استراحت و هم در حالت اضطراب رخ می‌دهد.

• ضربان قلب سریع و شدید
• عرق‌کردن
• لرزش شدید
• احساس تنگی نفس و نرسیدن هوا
• احساس خفگی
• درد یا نارحتی قفسهٔ سینه
• تهوع یا نارحتی شکمی
• احساس سرگیجه، بی‌ثباتی، منگی یا غش
• احساس گرمای زیاد یا لرز (گُرگرفتگی یا سرما)
• احساس پارستزی (خواب‌رفتگی یا سوزن سوزن شدن عضلات)
• گسست از واقعیت (احساس غیرواقعی بودن) یا گسست از خویشتن (احساس جدا شدن از خود)
• ترس از دست دادن کنترل یا دیوانه شدن
• احساس مرگ یا خطر قریب‌الوقوع

همچنین علایم مختصری مانند وزوز گوش، درد گردن، سردرد، گریه و فریاد غیرقابل کنترل نیز در برخی موارد دیده شده‌است اما نباید این علایم را جزء یکی از ۴ موارد اصلی آورد. همچنین مدت زمان اوج این موارد حدوداً ۱۰ دقیقه است و بعد از ۳۰ دقیقه به کلی ناپدید می‌شوند اما چیزی که بعد از حمله باعث نگرانی و اذیت فرد مبتلا می‌شود ترس اتفاق مجدد آن است. مختل کرده‌است، واجد ملاک‌های تشخیصی حملهٔ پانیک قرار نمی‌گیرند.

تشخیص افتراقی

تشخیص افتراقی در مورد بیمار مبتلا به حملهٔ پانیک شامل تعداد زیادی اختلالات طبی و نیز روانی می‌شود. به این منظور، بالینگر باید تک‌تک بیماری‌های طبی و روانی با علایم مشابه به حملهٔ پانیک را در بیمار بررسی کند و پس از رد کردن تمام بیماری‌های دیگر، تشخیص اختلال حملهٔ پانیک بدهد.

تشخیص افتراقی طبی

اختلال حملهٔ پانیک (چه همراه با بازارهراسی چه بدون آن) باید از تعدادی از بیماری‌های طبی که علایم مشابه ایجاد می‌کنند، تفکیک شوند. گاهی حملات پانیک با انواعی از اختلالات غدد درون‌ریز از جمله پرکاری و کم‌کاری تیروئید، پرکاری پاراتیروئید و فئوکروموسیتوم دیده می‌شود.

تشخیص افتراقی روانی

اختلال حملهٔ پانیک همچنین باید از شماری از اختلالات روان‌پزشکی دیگر، به خصوص سایر اختلالات اضطرابی افتراق (تمایز) داده شود. زیرا حملات پانیک در بسیاری از اختلالات اضطرابی از جمله اختلال اضطراب اجتماعی (جمعیت‌هراسی)، هراس‌های ویژه (اختصاصی)، اختلال اضطراب پس از سانحه و اختلال وسواس فکری-عملی (وسواسی-جبری) دیده می‌شود. نکتهٔ کلیدی در تشخیص صحیح اختلال حملهٔ پانیک و افتراق آن از سایر اختلالات اضطرابی، اثبات وجود حملات پانیک عودکنندهٔ خودبه‌خودی در مقاطعی از بیماری است. هرچند که افتراق حملهٔ پانیک از اختلال اضطراب منتشر (فراگیر) نیز ممکن است مشکل باشد. اما مشخصهٔ اصلی حملهٔ پانیک که آن را از اختلال اضطراب منتشر جدا می‌کند، شروع سریع (ظرف چند دقیقه) و مدت کوتاه آن (معمولا کمتر از ۱۰ تا ۱۵ دقیقه) است. در صورتی که در اختلال اضطراب منتشر (فراگیر)، علایم بسیار آهسته‌تر ظاهر و رفع می‌شوند. اما با این حال، این تمایز و افتراق گاهی ممکن است بسیار دشوار باشد؛ زیرا اضطراب ناشی از حملات پانیک ممکن است منتشرتر باشد و رفع آن کندتر صورت بگیرد.

خودکشی

برخی مطالعات نشان داده‌است که خطر مادام‌العمر خودکشی در بیماران دچار حملهٔ پانیک، بیشتر از کسانی است که هیچ‌گونه اختلال روانی ندارند. بالینگر باید مراقب خطر خودکشی در بیماران مبتلا به حملهٔ پانیک باشند. در این خصوص، خانوادهٔ بیمار نیز در شرایط حملات و همچنین دوره ی نقاهت پس از حملات در کنار بیمار بمانند و او را در مسیر بهبودی یاری دهند.

سیر و پیش‌آگاهی

اختلال پانیک معمولاً در اواخر نوجوانی یا اوایل بزرگسالی شروع می‌شود؛ ولی مواردی از آن در کودکی، اوایل نوجوانی و میانسالی نیز شروع شده‌است. برخی از داده‌ها تلویحاً بر این نکته دلالت می‌کنند که در شروع اختلال پانیک، استرس‌های روانی اجتماعی افزایش یافته‌اند، اما استرس معینی را در اکثر موارد نمی‌توان شناسایی کرد. اختلال پانیک در کل اختلالی مزمن است، اما سیرش در هر بیمار، و نیز در یک بیمارِ واحد، در زمان‌های مختلف به گونه‌های متفاوت است. پیگیری‌های دراز مدتی را که در حال حاضر در مورد اختلال پانیک صورت گرفته به سختی می‌توان تفسیر کرد. چون از نظر اثرات درمان کنترل نشده‌اند. با این حال به نظر می‌رسد حدود سی تا چهل درصد از بیماران در پیگیری دراز مدت بی‌علامت می‌شوند. حدود پنجاه درصدشان علایم مختصری دارند که تأثیر چشمگیری بر زندگیشان نمی‌گذارد؛ و حدود ده تا بیست درصد از بیماران همچنان علایم قابل توجهی خواهند داشت. بیمار ممکن است پس از یکی دو حملهٔ پانیک نسبت به وضعیتش تا حدودی بی‌اعتنا شود، اما اگر حملاتش تکرار شود، نگرانی عمده‌ای پیدا خواهد کرد. ممکن است سعی کند حملات پانیک‌ش را پنهان نگه دارد و در نتیجه به خاطر تغییرات غیرقابل توجیهی که در رفتارش پیدا می‌شود، باعث نگرانی دوستان و خانواده‌اش گردد. دوره و شدت حملات پانیک ممکن است نوسان داشته باشد. گاه روزی چند بار و گاه کمتر از ماهی یک بار ممکن است پیدا شود. مصرف زیاد کافئین یا نیکوتین می‌تواند علایم حملهٔ پانیک را تشدید کند.

بنا بر تخمین‌هایی که در مطالعات مختلف صورت گرفته، افسردگی ممکن است در چهل تا هشتاد درصد از کل موارد بر نمای علامتی بیمار افزوده شود. این گونه بیماران تمایل ندارند در مورد فکر خودکشی خود صحبت کنند، اما خطر خودکشی در آن‌ها زیاد است. وابستگی به الکل و مواد دیگر حدود بیست تا چهل درصد از کل این بیماران را گرفتار می‌سازد و اختلال وسواسی-جبری نیز ممکن است عارض شود. عملکرد تحصیلی و شغلی بیمار و نیز تعاملی‌های خانوادگیش به میزان زیادی مختل می‌شود. بیمارانی که کارکرد پیش‌مرضی خوبی داشته‌اند و مدت علایمشان کوتاه بوده، اغلب پیش‌آگهی خوبی دارند.

درمان

اکثر بیماران اگر درمان شوند، بهبودِ نمایانی در علایم اختلال پانیک و بازارهراسی خود پیدا می‌کنند. دو درمانی که بیشترین تأثیر را دارد، درمان دارویی (که بطور عمده از داروهای بازدارنده بازجذب سروتونین)  و درمان شناختی-رفتاری است.

با گروه‌درمانی و خانواده‌درمانی نیز می‌شود به بیمار و خانواده‌اش کمک کرد که خود را با واقعیت وجود این اختلال در بیمار و مشکلات روانی-اجتماعی ناشی از آن سازگار سازند.

در دارودرمانی اگر بیمار به دسته‌ای از داروها پاسخ نداد، باید دستهٔ دیگری را امتحان کرد. همچنین پزشک بیمار باید بیمار را هم از نظر وجود بیماری‌های همزمان مانند افسردگی، اعتیاد به الکل و سایر مواد مخدر، مجدداً ارزیابی کند.

درمان‌های شناختی-رفتاری، درمان‌ها مؤثری برای اختلال پانیک هستند. در چندین مطالعه و گزارش معلوم شده که ترکیب درمان‌های شناختی-رفتاری با دارودرمانی، موثرتر از هر یک از این رویکردها به تنهایی است. در چندین مطالعه با پیشگری درازمدت بیماران درمان شده با شناخت درمانی یا رفتاردرمانی، معلوم شد که این دو درمان فروکش درازمدتی در علایم ایجاد می‌کنند.

دو کانون عمده در شناخت‌درمانی اختلال پانیک عبارت است از:

1. نشان دادن اعتقادات غلط بیمار به وی
2. دادن اطلاعات صحیح در مورد حمله‌های پانیک

مطلع ساختن بیمار از اعتقادات غلطش، با تکیه و تمرکز بر تمایلی انجام می‌شود که بیمار برای تفسیر غلط حواس خفیف جسمیش دارد؛ به گونه‌ای که آن‌ها را دال بر قریب‌الوقوع بودن حملهٔ پانیک، نابودی و مرگ خود می‌پندارد. دادن اطلاعات صحیح دربارهٔ حمله‌های پانیک نیز عبارت است از توضیح این نکته که حملهٔ پانیک، اگر هم روی دهد، مدت محدودی دارد و مرگ‌آور و خطرناک نیست.